ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوي يكي از شاعران نامدار، عارف و حكيم متولد و متوفا در غزنين مي‌باشد كه در آغاز در دستگاه غزنويان، مداح شاهان آن سلسله بود تا آن‌كه يكباره دگرگون شد و از دنيا و آدميان بريده و عاشق و شيداي حق‌گشت، در غزنين دست ارادت به شيخ يوسف همداني داد و از جمله ياران او شد. به سفر حج رفت و در شهرهاي نيشاپور، مرو و سرخس، با بزرگان علم محشور بود.
سنايي اولين شاعري است كه افكار و اصطلاحات عرفان و گفتار مشايخ را در قالب نظم در آورده و سخنان بلند و معاني دلپسند حكما را لباس موزون پوشانيده است هر چند كه او را اولين شاعر عارف زبان فارسي گفته‌اند، افكار اين فرزانه مرد در ادبيات فارسي، تأثير به سزايي كرده و در شعر و شاعري، تحول بزرگي پديد آورده است. سبك و شيوه شعر فارسي بعد از سنايي، رنگ ديگري به خود گرفت و تحول و انقلابي در آن پديد گشت، همه شعراي بزرگ بعد از سنايي به وي ارج نهاد‌ه و وي را ستوده اند مولاناي بلخ چه خوش گفته:
عطار روح بود و سنايي دو چشم او
ما در پي سنايي و عطار آمديم
سنايي اصلاح‌گري بود كه در قالب شعر و شاعري به مبارزه‌ئي بي‌امان با فساد لجام گسيخته زمان خود برخواسته بود. زندگاني سنايي دو دوره داشت. در آغاز مانند مسعود سعد و سيد حسن غزنوي شاعر درباري بود و به سرودن قصايد مداحي مبادرت ورزيد در همين دوره از شاعري، بيشتر به اسلوب فرخي و منوچهري شعر مي‌سرود، سنايي براي اولين‌بار به جمع‌آوري ديوان مسعود سعد پرداخت با آن‌كه به زندگي طرب‌انگيز دربار، مانند ديگر شاعران درباري تا حدي قانع بود، اما چنان‌كه بايد كام خودرا از روزگار حاصل نمي‌كرد و ممدوحان موجبات رضايت او را فراهم نمي‌آوردند و بالآخره به عرفان روي آورد و از جهان و جهانيان دست شست و شاعر مستغني شد بهرام‌شاه غزنوي خواست خواهر خودرا به نكاح وي در آورد اما او قبول نكرد.
به هر حال سنايي در اندوختن دانش و معرفت مقام بلند كسب كرد و همين دانش‌اندوزي اورا به عالم حقيقت راهنمايي كرد و از دايره اهل و مقام بيرونش نمود بديهي است كه در اين امر معاشرت سنايي با سالكان راه تصوف كه در زمان او در بسياري از شهرها و به خصوص در خراسان وجود داشتند تأثير داشته است.
سنايي يكي از بيدارگران بزرگ عصر خود بود كه آثار گران‌بهايش هنوز هم در بيدارگري جزو امهات آثار به شمار مي‌رود.
آثار اين حكيم بزرگ مرد قرار ذيل اند:
1- ديوان قصايد و غزليات.
2- حديقه‌الحقيقه شريعه الطريقه
3- طريق التحقيق
4- سيرالعباد الي معاد
5 – كارنامه بلخ -6 عشق‌نامه
7- عقل‌نامه 8- تجربه العلم
9- حكايت بهرام و بهروز و نيز از آثار نثري آن در مقدمه‌ايست كه بر ديوان خود نوشته و فهرست مندرجه در آخر آن گذاشته شده كه نسخه از آن در كتابخانه ملي ملك در تهران موجود است.
1- مهم‌ترين و بزرگ‌ترين اثر سنايي، كتاب حديقه‌الحقيقه مي‌باشد وقتي‌كه سنايي اين كتاب را به نظم در آورد. مخالفين او به پرداختن شايعات دربارة او پرداختند وقتي مخالفين موفق شدند بهرام‌شاه غزنوي را با آن همه ارادتي كه به سنايي داشت وا دارند كه اورا زنداني سازد. سنايي براي غلبه بر آنان كتاب مذكور را به بغداد فرستاد تا فقها دربارة آن نظر دهند در دارالخلافه اكابر و فقهاي بزرگ بعد از بررسي كتاب بر صحت اعتقاد سنايي تصديق كرده و تذكره نوشته آن‌را به غزنين فرستادند و سنايي از حبس خلاصي يافت. كتاب حديقه‌الحقيقه كه از شاهكارهاي نظم فارسي است در تمام عالم متمدن تأثير كرده است و در ادبيات جهان مقام شامخ و ارجمندي را احراز نموده و قسمتی از آن به زبان انگليسي ترجمه شده است. اين كتاب علاوه بر مزاياي ادبي كه نتيجة طبع روان و فكر بلند و ذوق سليم گوينده آن است. بيشتر مطالب آن ناظر به آيات قرآن، اخبار نبوي و آثار صحابه و كلمات مشايخ و معاني ديني و اخلاقي فلسفي، عرفاني، امثال، حكم و حكايات است و ازين نسخه پيداست كه حكيم‌سنايي علاوه بر تبحر كامل در زبان فارسي از معارف و علوم اسلامي، خصوصاً علوم اديبه تفسير، حديث، فقه، حكمت، منطق، كلام، تاريخ و نجوم دسترسي كامل داشته و به رموز دقيقة هر يك به نحوي واقف بوده است. اين مثنوي در ده باب و داراي ده هزار بيت است.
باب اول: در تقدس و تمجيد، تعظيم حق تعالي، باب دوم: در نعت نبي اكرم(ص) و آل اصحاب، باب سوم: در صفت عقل، باب چهارم:در فضيلت علم، باب پنجم: در فضيلت عشق، باب ششم: در غفلت ، باب هفتم: حالت دشمن و دوست، باب هشتم: در صفت افلاك، باب نهم: در مدح بهرام‌شاه غزنوي، باب دهم: در صفات تصنيف كتاب، اين اثر در سال 524 هـ آغاز و در سال 525 هـ ختم شده.
2- طريق‌التحقيق: اين كتاب تقريباً داراي هزار بيت بوده و اگر حديقه با طريق التحقيق مقايسه شود معلوم مي‌شود كه احساسات سنايي در طريق‌التحقيق لطيف‌تر و عاشقانه‌تر و سخت‌گيري‌هاي كه در حديقه وجود دارد در اين اثر موجود نيست.
3- سيرالعباد الي المعاد: اين رساله حاوي پنجصد بيت است و جنبه تمثيلي دارد و حاكي از سير روحاني عارف است و براي حصول اين سير با مراجعه به اجرام سماوي، تفسيرهایي صورت گرفته است. اين رساله در واقع لغزي است به نام باد و چنين آغاز مي‌شود.
مرحبا اي بريده سلطان وش
تختت از آب و تاجت از آتش
4- ديوان قصايد و غزليات: اين مجموعه تقريباً مشتمل بر بيست هزار بيت است و تاريخ تحولات فكري سنايي از خلال اشعار ديوان بر مي‌آيد كه افكار سنايي در آن متفاوت است و اسلوب پرداخت اشعار نيز اختلاف دارد. قصايدي در مدح سلاطين امرا و وزرا و قصايد و غزلياتی در عرفان و اخلاق و تعليم دارد به همين سبب اشعار ديوان از لحاظ مضمون و نحوة پرداخت متفاوت مي‌باشد.
تلخيص: عابده حيدري
—————–
مآخذ:
1- مجموعة تاريخ اسلام، مؤلف فريدون اسلام‌نيا، چاپ 1389 ش
2- كتب خطي فارسي، عربي، تركي، جلد دوم، مؤلف: ابن يوسف شيرازي
1318 ش.
